विश्वभरिका पदयात्रा प्रेमीहरुका लागि नेपाल एक आकर्षक गन्तव्य मुलुक रहिआएको छ। यहाँको भूगोल, अतुलनीय प्राकृतिक सम्पदा, यहाँ बसोबास गर्ने रैथाने मानिस र तीनका भाषा, भेषभुषा, खानपिन आदिका कारणबाट नेपाल पदयात्राका लागि अत्यन्त उपयुक्त स्थलको रुपमा रहेको छ।

हाल प्रचलनमा रुहेका र विकास भइरहेको अधिकांश पदयात्रामार्गहरु पदयात्रीका लागी मात्र विकास नभएर यी मार्गहरु स्थानीय मानिसहरुले आफ्नो दैनिक जीवनयापनका लागि परापूर्वकालदेखि प्रयोग गर्ने बाटाहरु पनि हुन, यसकारण यी पदमार्ग आफैमा स्थानीय जनजीवनको ऐना पनि हो।

सुदूरपश्चिम जसलाई सुन्दर सुदूरपश्चिमको रुपमा ब्रान्डिङ गर्ने कोसिस भइरहेको छ, वास्तवमै सुन्दर छ। यस प्रदेशमा शुक्लाफाँट र खप्तड वन्यजन्तु, राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा अपि नाम्पा संरक्षण क्षेत्र रहेका छन्।

यही अपि नाम्पा संरक्षण क्षेत्रभित्र दार्चुला जिल्लाको गुँरास हिमश्रृखलामा सुदूरपश्चिमकै अग्लो (७१३२) मिटर उचाइको अपि हिमाल अवस्थित छ।

यो अपि हिमाल र यसको वेश क्याम्पसम्मको पदयात्रा मार्गको विकास, विस्तार र प्रबद्र्धनमा नेपाल पर्यटन बोर्ड र संयुक्त राष्ट्र संघीय विकास परियोजना युएनडिपीको सह-लगानीमा सञ्चालित ‘जीविकोपार्जनका लागि दिगो पर्यटन विकास कार्यक्रम’ (एसटिएलआरपि) र स्थानीय अपि हिमाल गाउँपालिकाबीच सहकार्य भएको छ।

यस सहकार्यमा पर्यटक सूचनाकेन्द्र, कोसेली घर, स-साना काठेपुल, पर्यटकीय विश्राम घर, साइनेजहरुको निर्माण तथा स्थापना, डस्टवीनहरुको व्यवस्थापन लगायत होमस्टे संचालनका लागि आधारभूत तालिम र सहजीकरण जस्ता कार्यक्रमहरु संचालन भएका थिए।

यो क्षेत्रको स्थलगत भ्रमण तथा प्रचारप्रसारका लागि विभिन्न संस्था तथा निकायका प्रतिनिधिहरू सम्मिलित एक टोलीले वैशाखको तेस्रो साता यो क्षेत्रको परिचयात्मक भ्रमण गरेको थियो।

पहिलो दिन: काठमाडौं- गोकुलेश्वर दार्चुला

यात्राको पहिलो दिन सहभागी टोलीले आफूलाई पदयात्रामा आवश्यक पर्ने जरुरी सामानहरू जस्तै: ट्रेकिङ्ग जुत्ता, ब्याग, न्यानो ज्याकेट, चस्मा, पानीको बोटल लगायतका सामानहरुको जोहो गरी सबेरै धनगढीका लागि हवाईयात्रा गर्न एयरपोर्ट पुगियो।

आठ बजेका लागि तय भएको यात्रा हवाई ट्राफिक जामका कारण एक घण्टा ढिला भयो। करिब एक घण्टाको उडानपछि धनगढी एयरपोर्टमा अवतरण भइयो, यहाँबाट नेपाल एसोसिएसन अफ टुर एण्ड ट्राभल एजेन्ट्स, होटल संघका प्रतिनिधि साथीहरु र नेपाल टेलिभिजनको क्षेत्रीय टिम समेत हाम्रो टोलीमा मिसिनुभयो।

धनगढीको प्रचण्ड गर्मी अत्तरिया कटेर गोदावरीको उकालो काट्दा नकाट्दै कम हुन लागिसकेको थियो। महाकाली राजमार्गको भासुको भीर हुँदै अगाडी बढ्दा बाटामा प्रशस्त काफल र ऐसेलु बेच्न राखेको पाइयो।

रैथाने यी फलफूलको स्वाद लिँदै हामी साहुखर्क भन्ने चिसो स्थानमा रोकियौ। यस ठाउँमा प्रायशः यो राजमार्ग भएर यात्रा गर्ने जोकोही खीर खान खोकिने गर्दछन्। खीर बुढाको नामबाट प्रख्यात यो खीर पसल झण्डै चालीस वर्षबाट संचालित छ।

हाल दोस्रो पुस्ताबाट सन्चालित यो होटलमा आज पनि ४० लिटरको शुद्ध दूधको खीर पाक्दछ। ढिलो पुग्ने यात्रुहरुले यो खीर चाख्न नपाउन पनि सक्दछन्।

बैतडीको पाटन एरियामा झुलिरहेका पाकेका गहुँका बालाहरु, सल्लाको रुखबाट भइरहेको खोटो संकलन जस्ता दृश्यहरू नियाल्दै पूर्व तय भएको आइटीनरी अनुरूप बास बस्न दार्चुलाको गोकुलेश्वर पुग्नै पर्ने भएकाले डडेलधुराको उग्रतारा मन्दिरको समेत राजमार्गबाटै दर्शन गरी हामी अगाडी बढी रह्यौँ। लखतरान भएर करिब २५० किलोमिटरको यात्रा पश्चात् यो रात हामी गोकुलेश्वरमा बास बस्यौ।

दोस्रो दिन :गोकलेश्वर - नौपाटा

बिहान उठी नियाल्दा गोकुलेश्वर बजार बैतडी र दार्चुलाको सिमानामा अवस्थित सुन्दर बजार रहेछ, यहाँ पर्यटकीय होटल लज सहजै उपलब्ध छ। हाल सन्चालनमा नहरेको एयरपोर्ट पनि रहेको यस बजारबाट तीन घण्टाको कच्ची सडकको यात्रा तय गर्न हामी स्थानीय भाषामा चौलानी नदी भनिने चमेलिया नदीको तीरै तीर अगाडि बढायौँ।

चमेलिया नदीमा संचालित दुई वटा हाइड्रोपावरलाई पछि छाड्दै सडकको अन्तिम बिन्दु मकरीघाटमा हामी पुग्यौ। यहाँ निर्माण भएको पर्यटक सूचना केन्द्र र कोसेली घरको उद्घाटन कार्यक्रम पश्चात् हामीले दिवा खाना यही खायौ। अपि हिमालको खास पदयात्रा यहाँबाट सुरु भयो।

करिब ५ हजार स्टेप रहेको शिद्धमकरीघाट पदमार्ग भीरको बाटो ठाडै उकालो लाग्दछ, ढुङ्गाले छापिएको बाटामा फलामका रेलिङ्गले पदयात्रीलाई सुरक्षित महसुस गराउँछ। खुकुरी उद्‌दाउने धार भनिने अग्लो धारिलो ठाँउ हुँदै हामीहरू पहाडको शिरमा पुग्छौ।

यो भूगोललाई स्थानीय भाषामा मल्देश पनि भनिन्छ। यो भूगोलको बारेमा धेरैपछि मात्र तल्लो भूभागका मानिसहरूलाई जानकारी प्राप्त भयो: जनश्रुति अनुसार माथिल्लो भूभागका मानिसहरुले खुकुरीले काटेको रुखको हाँगा चौलानी नदीमा बग्दै आएपछि मात्र यो बस्तीका बारेमा थाहा भयो।

मिलेको उर्वरा भूमि र हिमालबाटै व्यास क्षेत्र भएर तिब्बत तिरै व्यापार र आउँजाउँ गरिने तत्कालीन अवस्थाले तल्लो भेगतिर खासै सम्बन्ध नभएको पनि हुन सक्दछ। डाँडामा त्यहाँका अन्तिम राजा सतारसिहको दरबारको भग्नावशेष पनि रहेको छ।

त्यहाँबाट करिब दुई घण्टाको बाटोपछि हामी नौपाटा पुग्यौ, बाटामा हाम्रो समूह आ-आफ्नै तरिकाले हिँड्दा हामी गलत बाटो झरेछौँ। सही बाटो पुग्न घुम्नुपर्ने हुँदा स्थानीय व्यक्तिले आलुबारीबाटै हामीलाई हिँड्न दिए देख्ने साथीहरुलाई कृषि पर्यटनको सम्भावना हेर्न आलु बारी गएको, बाटो भुलेको हैन भनेर ढाँट्ने प्रयास गर्‍यौ।

नौपाटामा हामीलाई नौपाटा होमस्टे समूहले स्थानीय चाहे र छलियाँ नाँच सहित न्यानो स्वागत गर्नुभयो। स्थानीय भाषामा बोदलु भनिने भाङ्गका पहिरनमा सजिएका स्थानीय कलाकारहरुको प्रस्तुत बेजोड र मनै लोभ्याउने रहेको थियो। गुजुमुज्ज परेको बस्तीमा साँझमा स्थानीय अन्नका परिकारहरुको स्वादिलो भोजन सहित अत्यन्त राम्रो पारिवारिक वातावरणमा नौपाटा होमस्टेमा हामीहरुले रात बितायौ।

तेस्रो दिन : नौपाटा -सित्ती होमस्टे

बिहान सबेरै कोदाको रोटी, तरकारी र लोकल कुखुराको अण्डाको अर्ग्यानिक ब्रेकफास्ट पछि हामीले आफ्नो बाटो ततायौ। गाउँपालिकाको नयाँ भवन हुँदै जुस्कुको ओरालो भएर करिब दुई घण्टामा हामीहरू काठेपुल तरेर चौलानी नदी पारी पुग्यौ, यहाँबाट उकालो लाग्दा बाटोमा गुस्याली झरनाको सुन्दरताले हामीलाई मोहित गरायो।

पाटु होमस्टेका आमा समूहले चोली घाघरा पहिरनमा सजिएर गरेको स्वागत कार्यक्रम सँगसँगै स्वादिलो दिवा खाना हामीले खाइयो। यात्राको क्रममा घुस्साको पारिलो भीरको बाटोमा ठूला ठूला चीलहरूले समूह समूहमा कावा खाइरहेको दृश्यले आफु पनि चील सरी उड्न सके माथि उडी अपिहिमालको दर्शन गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने इच्छा जाग्दछ।

बाटामा जहाँ पनि चिया भन्ने बित्तिकै डोलु भनिने स्थानीय जडिबुटीबाट बनेको चिया दिने चलन रहेछ। यो चियामा अझ गानानु भनिने बहु उपयोगी वनस्पतिको मिश्रणले थप मिठासता र शुद्धता थप्दछ। साँझमा वासको लागि सित्ती भन्ने स्थानमा पुगियो।

भरखरै सुरु गरेको होमस्टे भएपनि आगन्तुक पाहुनाको बसाई सुखद बनाउनका लागि सित्ती होमस्टेले गरेको प्रयत्न सर्हाननीय त छदैछ, पर्यटन प्रतिको स्थानीय उत्साहले यस क्षेत्रमा पर्यटन विकासको सुनौलो भविष्यको समेत अनुमान लगाउन सकिन्छ।

अपि गाँउपालिकाका युवा अध्यक्ष भक्त सिंह ठेकरे बाेहरा यस क्षेत्रको पर्यटन विकासका लागि लागिपरेका छन्। ट्रेक एण्ड ट्रिट भन्ने आँखा विशेषज्ञहरूको टोलीले यस स्थानका आएर आँखा शिविर सञ्चालन गरिहरेको रहेछ, शिविर सञ्चालन गर्नेहरूलाई हामीसँगै अपि हिमालको वेश क्याम्प सम्मको ट्रेकिङ पालिकाको तर्फबाट संयोजन गरिएको रहेछ। 

आहा ! कस्तो राम्रो आँखा बिशेषज्ञले यो विकट गाउँमा निःशुल्क आँखाको उपचार गर्ने, उनीहरुलाई स्थानीय सरकारले सुन्दर अपि भ्रमण गराउने, धन्यवाद ज्ञापन गर्ने यो भन्दा गतिलो उपाय केही होला र ?

चौथो दिन: सित्ती - धौली ओडार

आजको बाटो अलि लामो भएकाले बिहानै हामीले यात्रा सुरु गरी करिब डेढ घण्टाको ओरालो झराई पछि खायकोट भन्ने स्थानमा पुग्यौ। पोहर साल अपि भ्रमण वर्ष मनाएको गाउँपालिकाले यहाँ पर्यटक आगमनको तथ्याङ्क राख्न थालेको छ, सो अनुसार हालसम्म करिब ३५०० पर्यटकहरुले यो क्षेत्र भ्रमण गरेका छन्।

अपि नाम्पा संरक्षण क्षेत्रको कार्यालय पनि यहाँ रहेको छ। अब हाम्रो यात्रा चमेलीया नदीको किनारै किनार अघि बढ्छ। सागर भेट्न हतारिएको नदीको सुसेली, निगालो घारीको बीचबाट लमतन्न परेको पदयात्रा मार्ग, चराको चिरचिराहट, पारि भीरमा झुण्डिरहेको भीर मौरीका चाकैचाका, गन्तव्यमा पुग्न हतारिएका खच्चडका बथान, ठाउँ ठाउँमा भेटिने भेडी गोठ र तीनका सुरक्षामा खटिएका भोटे कुकुरका एकोहोरो भुकाई, अपि हिमाललाई स्पर्श गरी फर्किएको चीसो सिरेटो, हिमाली भेगमा पाइने वनस्पतीहको बाक्लो जङ्गलले यो खण्ड वास्तवमै अतुलनीय छ।

अहिले यो भेगमा याँर्सागुम्बा टिप्ने सिजन सुरु भएकाले हुलकाहुल मानिसहरु आफ्ना लागि अत्यावश्यक सामान बोकी उकालो लागेका छन्, उनीहरु अब असारको दोस्रो साता मात्र गाउँ फर्कन्छन्। जाने बाटै यती सुन्दर छ भने अपि तिमी कस्ती हौलि ? यो कौतुहलाताले हाम्रो मन थप रोमान्चित हुन्छ। करिब तीन घण्टाको यात्रा पश्चात् हामी २५०० मिटरको उचाइमा अवस्थित छिरछिरे भन्ने स्थानमा लन्चका लागि रोकिन्छौ।

पर्यटन विभागबाट यस भन्दा अगावै यो पदयात्रा मार्गको निर्माण गरिएको छ, सोही क्रममा यात्रु विश्राम गृह समेत यहाँ सन्चालनमा छ। यहाँबाट केही बेरको हिँडाई पछि मौसम बदलिन लाग्दछ, सुरुमा सिमसिम परेको पानी पछि बाक्लो हुँदै जान्छ टोलीमा ओडा नभएका  हामी सहभागीहरूलाई स्थानीय व्यक्तिहरूले उदारतापूर्वक आ–आफ्नो ओडा शेयर गर्छन्।

एक घण्टा पछि सिमार भन्ने स्थानमा तातोपानी, चिया खादै केही बेर आगो तापी शरीर न्यानो बनाएपछि हामी पुनः हिँड्छौ। अब दौलीओडार नपुगी कुनै होटल नभेटिने हुनाले थाकेकै शरीर भएपनि हिँडाइको गति बढाउनुभन्दा विकल्प रहेन धन्न पर्यटन मन्त्रालयबाट टोलीमा सहभागी हुनुभएका अधिकृत गुणराज भट्टराईका रमाइला जोकले ऊर्जा प्रदान गरिरह्यो।

हामीहरू दोमोल हुँदै करिब चार घण्टाको निरन्तर यात्रापछि झमक्क साँझमा दौलिओडार बास बस्न पुग्दछौ। अहिले यो सिजनमा दौलिओडारका आसपासका क्षेत्र गुलजार छ, यार्सागुम्बा सङ्गलनका लागि भेला भएका मानिसका अस्थाई टेन्टले यो क्षेत्र रङ्गीचङ्गी भएको छ। दौलीओडारमा परियोजनाले निर्माण गरेको विश्राम स्थल निजी क्षेत्रले सन्चालन गरिरहेको छ सोही स्थानमा हाम्रो बास भयो।

पाँचौ दिन : धौली ओडार वेश क्याम्प– धौली ओडार

हिजोको झरीले यो क्षेत्रमा हिउँ परि सेताम्मे भएछ, दौलीओडारबाट करिब डेढ घण्टाको उकालो पछि ३९०० मिटरको उचाइमा वेश क्याम्प पुगियो। आँखै अगाडि उभिएको अपि हिमाल काइयाकार, नाम्पा, भवैया, लाइकुपिकको प्रथम सात्क्षात्कारमै यात्राको थकाई भाग्यो, यी हिमालहरुको विशालताले हामी मानिसहरु प्रकृतिका अगाडि कति साना र निरीह छौ बुझ्ने मौका समेत पाइयो। 

यो वेश क्याम्प अत्यन्त ठूलो र फराकिलो छ सेतै हिउँले ढाकेको फाँटमा ठाउँ-ठाँउमा फूलहरु फूलेका देख्न सकिन्छ। अपि हिमालको ठ्याक्कै काखमा चमेलिया खोलाको मुहान छ, धार्मिक आस्थाको स्थलको रुपमा रहेको यस मुहानमा सानो मन्दिर पनि रहेको छ। यहाँबाट करिब तीन घण्टाको दूरीमा ४२०० मिटरको उचाइमा अत्यन्त आकर्षक कालीढुङ्गा ताल रहेको छ।

वेश क्याम्पको मनमोहक वातावरणमा मन्त्रमुघ्द भएर हिउँसँग खेल्दै त्यहाँको सौन्दर्यलाई तस्बिरमा कैद गर्दा समय बितेको पत्तै भएन। यहाँ स्थानीय स्तरमा ‌सन्चालनमा रहेका दुई वटा होटल छन्। मन नहुँदा नहुँदै पनि वेश क्याम्पको स्वर्णिम अनुभवलाई जीवन भरका लागि हृदयमा समेटी साँझमा रातको बसाइका लागि पुनः दौलीओडारझरियो।

अन्तमा, प्राकृतिक छटाले भरिपूर्ण यार्सागुम्बा, पाँचऔले बनलसुन, बलैचन लगायत अन्य बहुमूल्य जडीबुटी पाइने ओखर, तितिलो, पाड्गर,खस्ररु, भोजपत्र, चिमाल, धुपी लगायतका वनस्पतिको विविधता रहेको अत्यन्त राम्रो र सुरक्षित पदयात्रा मार्ग भएको, प्रकृतिसँग अन्योन्याश्रित सम्बन्ध बनाएर जीवन यापन गरिरहेका पर्यटक मैत्री स्थानीय बासिन्दाहरूले संचालन गरेका होमस्टेको आत्मीय बसाइँका साथमा कम भिडभाड माट्रेकिङ्ग गर्ने सोचमा हुनुहुन्छ भने अपि हिमाल वेश क्याम्पसाच्चै उपयुक्त छनौट हुन सक्दछ।

लेखक प्रदिप बस्नेत नेपाल पर्यटन बोर्डका अधिकृत हुन्।

प्रकाशित: ५ जेष्ठ २०८१ १४:३८ शनिबार